Zakłady pracy w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 1945 - 1989

Według regulacji, które formalnie obowiązywały od 1950 roku, „przedsiębiorstwa tworzone [były] dla wykonywania zadań wynikających z narodowych planów gospodarczych.”[1] W praktyce oznaczało to pozbawienie samodzielności i całkowite podporządkowanie przedsiębiorstw administracji państwowej.[2] W nowych warunkach przedsiębiorstwa miały się kierować tzw. rozrachunkiem gospodarczym. W zarządzeniach o utworzeniu przedsiębiorstw państwowych podawało się jako zasadę działalności nie formułę „działania według zasad gospodarki handlowej” lecz „według zasad rozrachunku gospodarczego”.[3] W praktyce pełną kontrolę nad zakładami przejęły centralne zarządy[4] [partyjne]. 

Kryzys polityczny w 1956 roku spowodował zmiany w położeniu przedsiębiorstwa. Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz Rada Ministrów wydały wspólną uchwałę o rozszerzeniu uprawnień dyrektorów przedsiębiorstw przemysłowych. Wprowadzone zostały regulacje zwiększające samodzielność zakładów. Następnym posunięciem była ustawa o radach robotniczych, która zalegalizowała samorząd pracowniczy mający brać udział w zarządzaniu zakładami. Podstawowymi narzędziami zarządzania, stosowanymi przez administrację gospodarczą, były nakazy i różnego typu wskaźniki oraz rozdzielnictwo regulujące przepływ dóbr między przedsiębiorstwami. Głównym wyznacznikiem funkcjonowania zakładów pracy był proces planowania, w ramach którego rokrocznie ustalano zarówno wielkość produkcji, jak i poziom środków potrzebnych do jej wykonania. Siła przedsiębiorstwa zależała od wielu czynników, m.in. przynależności branżowej, jego wielkości i znaczenia strategicznego, stopnia zmonopolizowania rynku, poparcia władz polityczno – gospodarczych lub prywatnych koneksjach kierownictwa.[5] 

Likwidacja rynku i zastąpienie go centralnie planowanym rozdzielnictwem doprowadziły do trwałego stanu niedoborów w przedsiębiorstwach. Popyt zakładów przemysłowych na materiały był nieograniczony. Przedsiębiorstwa dostarczające materiały uzyskiwały dominującą pozycję, a gospodarka niedoborów powodowała powstawanie nadmiarów w produkcji zakładowej. Znacjonalizowane zakłady przemysłowe podporządkowano kontrolowanej przez partię biurokracji państwowej, a ich działalność regulowały mechanizmy planowania centralnego. Największe zakłady, m.in. Nowa Huta, Petrochemia Płock, Huta Katowice, Huta Warszawa, FSO podlegały Komitetowi Centralnemu. Duże i średnie przedsiębiorstwa, tzw. przedsiębiorstwa przemysłu kluczowego znajdowały się w kompetencji komitetów wojewódzkich. Komitety powiatowe sprawowały kontrolę nad mniejszymi zakładami z tzw. przemysły terenowego.     

Największym obszarem konfliktu społeczeństwa i aparatu partyjnego okazały się zakłady pracy. W latach 1945 - 1948 miało miejsce co najmniej 825 strajków. Znaczna ich część trwała zaledwie kilka godzin i uczestniczyli w nich robotnicy z jednej hali, były jednak i takie, w których uczestniczyło ponad  trzydzieści tysięcy robotników w tym samym mieście i trwały wiele dni. Najwięcej strajków wybuchało w  Łodzi, sporo było ich również w kopalniach Górnego Śląska i w Okręgu krakowskim. Przytłaczająca większość strajków miała podłoże ekonomiczne. Najczęściej strajkowano z powodu złego zaopatrzenia, niskich przydziałów kartek żywnościowych i nieregularnych wypłat.

Mateusz Kusz

---

[1] Dekret o przedsiębiorstwie państwowym, Dziennik Ustaw z 1950 roku, nr 49, poz. 439, art. 1.1. [w] Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, s. 31

[2] Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, s. 32

[3] Idem.

[4] Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, s. 33

[5] W. Otto, Gra o wpływy. Gry i zabawy polskich przedsiębiorstw, „Przegląd Organizacji” 1986, nr 10, s. 18 – 19 [w] Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, s. 36

Bibliografia:

Basta Jan, Spółdzielczość na Rzeszowszczyźnie w latach 1944-1974 : społeczna i ekonomiczna rola w rozwoju regionu, Warszawa 1998, 190s.

Brzostek Błażej, Robotnicy Warszawy. Konflikty codzienne (1950 – 1954), Warszawa 2002, 187s.

Brzostek Błażej, Za progiem : codzienność w przestrzeni publicznej Warszawy lat 1955-1970, Warszawa 2007, 522s.

Cichocki Bartosz, Najważniejsze są kadry : Centralna Szkoła Partyjna PPR/PZPR, Warszawa 2006, 207s.

Dębska Agnieszka, Solidarność 1980 – 1981. Karnawał z wyrokiem, Warszawa 2005, 248s.

Dębska Agnieszka, Stan wojenny. Ostatni atak systemu, Warszawa 2006, 288s.

Dudek Antoni, PRL bez makijażu, Kraków 2008, 282s.

Głąbiński Stanisław, PRL bez maski, Warszawa 2005, 348s.

Gospodarka i społeczeństwo w czasach PRL-u (1944 – 1989), [red.] Kościk Elżbieta, Głowiński Tomasz, Wrocław 2007, 548s.

Grala Dariusz, Reformy gospodarcze w PRL (1982-1989) : próba uratowania socjalizmu, Warszawa 2005, 383s.

Kaliski Bartosz, Antysocjalistyczne zbiorowisko ? I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ Solidarność, Warszawa 2003, 150s.

Kot Wiesław, PRL czas nonsensu, Poznań 2007, 253s.

Madej Krzysztof, Spółdzielczość mieszkaniowa. Władze PRL wobec inicjatywy społecznej (1961 – 1965), Warszawa 2003, 137s.

Majowski Marcin, Polska Ludowa zaprasza : polityka turystyczna w czasach Edwarda Gierka, Warszawa 2008, 134s.

Mazurek Małgorzata, Socjalistyczny zakład pracy. Porównanie fabrycznej codzienności w PRL i NRD u progu lat sześćdziesiątych, Warszawa 2005, 303s.

Muszyńska Jolanta, Obraz codzienności w prasie stanu wojennego : Gdańsk, Kraków, Warszawa, Warszawa 2006, 301s.

Paczkowski Andrzej, Wojna polsko – Jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006, 280s

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. XIII Plenum KC PZPR, 30 czerwca i 28-29 lipca 1989 r. : podstawowe dokumenty i materiały., Warszawa 1989, 74s.

Skórzyński Jan, Kalendarium Solidarności 1980 – 1989, Warszawa 2005, 288s.

Sowiński Paweł, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945 – 1989), Warszawa 2005, 311s.

Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, 267s.