Nomenklatura partyjna w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 1945 – 1989

„Nomenklatura w państwach komunistycznych, to nie nomenklatura państwowych czy publicznych organów formalnie obsadzających [stanowiska], a [nomenklatura] faktycznie mianujących biur i sekretariatów rządzących komitetów partyjnych”.[1] „Dobór kadr na podstawie list nomenklaturowych był konsekwencją zasady kierowniczej roli partii i miał umożliwić partii pełną kontrolę wszystkich kierowniczych stanowisk w państwie, od najniższych po najwyższe.”[2]

Nomenklatura partyjna w czasach Polskiej Republiki Ludowej oznaczała pracowników aparatu partyjnego (partii komunistycznej) oraz mianowanych przez władze partyjne urzędników i funkcjonariuszy państwa, organizacji społecznych i administracji przemysłowej. W słownictwie partyjnym nomenklatura oznaczała ściśle sformalizowany system mianowań na stanowiska. 




De facto stanowiska w państwowych zakładach pracy były w nomenklaturze Komitetu Zakładowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stanowiska wyższe były w nomenklaturze wyższych instancji partyjnych, m.in. Komitecie Centralnym PZPR  i to właśnie one najczęściej decydowały o ich obsadzie. Totalność władzy sprawowanej przez PZPR była jej siłą. Każdy protest można było zdławić bez oglądania się na reakcje prasy i głosy elektoratu, ponieważ czynniki owe w panującym wówczas ustroju były podległe centrali partyjnej. Dnia 22 lipca 1952, w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie wzmacniano totalitarny system rządów, a co za tym szło nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym, w tym również w swoim wewnętrznym gronie. Partia w taki też sposób kształtowała swoją wizję „władcy i zarządcy” polskich mas, wyznaczając „jedyną i słuszną drogę”. Aby osiągnąć pełną kontrolę i posiadać „własność” nad gospodarką partia rządząca budowała i rozwijała struktury skomplikowanego aparatu administracji państwowej. Władze polityczne przygotowywały i „wdrażały w życie” nakazowo - rozdzielcze metody planowania i zarządzania polską gospodarką. Do końca 1989 roku wszystkie decyzje pozostawały w rękach aparatu państwowego.

Do 1956 roku Komitet Centralny partii bez większych przeszkód wdrażał w życie narodu swoje zaplanowane przedsięwzięcia. Dopiero w październiku 1956 roku dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny, tzw. październikowe przesilenie. Za „sterami” Polskiej Republiki Ludowej zasiadł „Towarzysz – I Sekretarz” Władysław Gomułka. Partia „przyjęła” program wykorzenienia kultu jednostki, częściowej modyfikacji systemu polityczno – ekonomicznego, m.in. ograniczenie represji, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich, modernizacja zarządzania gospodarką - powołanie rad robotniczych. Niestety, w następnych latach po „październiku” nową politykę Partii realizowano połowicznie i z zahamowaniami. Kolejny kryzys u „sterów” nastąpił w grudniu 1970 roku. Ze stanowiska ustąpił I Sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka. 

Na VII plenum KC PZPR funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek. „Nowa ekipa rządząca” sformułowała nowy „program” polityki społeczno - ekonomicznej, nazwanej „strategią przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski”. Z nowych założeń partyjnych „główne światło padało” na utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Towarzyszowi Edwardowi Gierkowi i jego „partyjniakom” towarzyszyła tzw. „propaganda sukcesu”. Propaganda na celu miała wyolbrzymiać sukcesy ekipy rządzącej, zaś wszystkie problemy minimalizować lub też zrzucać odpowiedzialność za nie na poprzednią ekipę, ewentualnie na wrogie siły. To właśnie „ekipa rządząca” towarzysza Gierka za swoich „czasów” nagłaśniała twierdzenie, że Polska jest „ósmą potęgą gospodarczą świata". Na przełomie lipca - sierpnia 1980 roku wybuchł kolejny kryzys polityczny, wynikiem którego była zmiana „kapitana statku zwanego Polską Republiką Ludową”. We wrześniu 1980 roku, na VI plenum KC PZPR wybrano na I sekretarza KC PZPR Stanisława Kanię. Nowa ekipa rządząca sformułowała teorię tzw. „socjalistycznej odnowy”. Kres przodownictwa „Narodem” nastąpił dnia 18 października 1981 roku, kiedy to po raz pierwszy w historii PRL w rękach jednego człowieka znalazły się trzy kluczowe stanowiska partyjne; pierwszego sekretarza PZPR, premiera i ministra obrony narodowej. Tą nietuzinkową postacią został generał Wojciech Jaruzelski.

Mateusz Kusz

---

[1] M. Woslenskij, Nomenklatura, Moskwa 1991, s. 124

[2] Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, s. 80

Bibliografia:

Basta Jan, Spółdzielczość na Rzeszowszczyźnie w latach 1944-1974 : społeczna i ekonomiczna rola w rozwoju regionu, Warszawa 1998, 190s.

Brzostek Błażej, Robotnicy Warszawy. Konflikty codzienne (1950 – 1954), Warszawa 2002, 187s.

Brzostek Błażej, Za progiem : codzienność w przestrzeni publicznej Warszawy lat 1955-1970, Warszawa 2007, 522s.

Cichocki Bartosz, Najważniejsze są kadry : Centralna Szkoła Partyjna PPR/PZPR, Warszawa 2006, 207s.

Dębska Agnieszka, Solidarność 1980 – 1981. Karnawał z wyrokiem, Warszawa 2005, 248s.

Dębska Agnieszka, Stan wojenny. Ostatni atak systemu, Warszawa 2006, 288s.

Dudek Antoni, PRL bez makijażu, Kraków 2008, 282s.

Głąbiński Stanisław, PRL bez maski, Warszawa 2005, 348s.

Gospodarka i społeczeństwo w czasach PRL-u (1944 – 1989), [red.] Kościk Elżbieta, Głowiński Tomasz, Wrocław 2007, 548s.

Grala Dariusz, Reformy gospodarcze w PRL (1982-1989) : próba uratowania socjalizmu, Warszawa 2005, 383s.

Kaliski Bartosz, Antysocjalistyczne zbiorowisko ? I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ Solidarność, Warszawa 2003, 150s.

Kot Wiesław, PRL czas nonsensu, Poznań 2007, 253s.

Madej Krzysztof, Spółdzielczość mieszkaniowa. Władze PRL wobec inicjatywy społecznej (1961 – 1965), Warszawa 2003, 137s.

Majowski Marcin, Polska Ludowa zaprasza : polityka turystyczna w czasach Edwarda Gierka, Warszawa 2008, 134s.

Mazurek Małgorzata, Socjalistyczny zakład pracy. Porównanie fabrycznej codzienności w PRL i NRD u progu lat sześćdziesiątych, Warszawa 2005, 303s.

Muszyńska Jolanta, Obraz codzienności w prasie stanu wojennego : Gdańsk, Kraków, Warszawa, Warszawa 2006, 301s.

Paczkowski Andrzej, Wojna polsko – Jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006, 280s

Skórzyński Jan, Kalendarium Solidarności 1980 – 1989, Warszawa 2005, 288s.

Sowiński Paweł, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945 – 1989), Warszawa 2005, 311s.

Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, 267s.