Gospodarka w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 1945 - 1989

Według słów Andrzeja Paczkowskiego: „Cały plan rozwoju gospodarki [polskiej] był podporządkowany komunistycznej ideologii, której jednym z najważniejszych założeń było przekonanie o wyższości własności społecznej nad prywatną, a przewaga ta wyrażać się miała nie tylko większą sprawiedliwością w podziale dóbr, ale także wyższą skutecznością ich wytwarzania (…)”. 

„Dominujący wpływ na gospodarkę uzyskał aparat partii, dążącej do zapewnienia sobie przewodniej roli w społeczeństwie i kierowniczej – w państwie.”[1] Głównym organem planowania gospodarczego w Polsce był Centralny Urząd Planowania, powołany dnia 10 listopada 1945 roku. Początkowo urząd zajmował się przygotowaniem odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych oraz opracowywał plany rozwoju gospodarczego. Dnia 10 lutego 1949 roku Centralny Urząd Planowania został przekształcony w Państwowy Komitet Planowania Gospodarczego, ten natomiast w 1958 roku został przekształcony w Komitet Planowania Gospodarczego przy Radzie Ministrów, a następnie w 1989 roku ponownie powrócił do swojej pierwotnej nazwy - Centralnego Urzędu Planowania. 

Rozwój gospodarczy Polski opierał się na przygotowanych przez rząd i partie planach. Pierwszym z nich był trzyletni Plan Odbudowy Gospodarki realizowany w latach 1947-1949, następnie sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu realizowany w latach 1950 -1955 oraz pięcioletni Plan Rozwoju Gospodarki obejmujący lata 1956-1960. Głównym celem planu trzyletniego realizowanego w latach 1947 – 1949 było podniesienie stopy życiowej ponad poziom przedwojenny, likwidację zniszczeń wojennych, scalenie Ziem Zachodnich i Północnych z resztą kraju. Plan Sześcioletni (lata 1950-55) przyczynił się do budowy ponad osiemdziesięciu nowych zakładów w Polsce, m.in. takich „molochów” jak huta w Częstochowie i huta im. Lenina w Krakowie. Pojawianie się nowych zakładów przyczyniło się do wzrostu zatrudnienia ludności wiejskiej masowo migrującej do miast w poszukiwaniu lepszych zarobków i awansu społecznego co przyczyniało się do upadku rolnictwa. Poza „migracjami” ludności wiejskiej, rolnictwo polskie poszkodowane było przez główne założenia partii – industrializacji, której główny nacisk skierowany był na przemysł, który hamował rozwój innych sektorów. Poza tym „preferowano nowe inwestycje ze szkodą dla modernizacji istniejącego potencjału, co m.in. powodowało, iż wzrost produkcji osiągano raczej przez przyrost zatrudnienia niż podnoszenie wydajności pracy”. 

W skutek wydarzeń grudniowych 1970 roku, na VIII plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, które odbyło się w lutym 1971 roku zaproponowano nową strategię rozwoju ekonomicznego Polski. Już przed VIII plenum Edward Gierek podwyższył najniższe pensje, emerytury i zasiłki rodzinne. Podwyższono poziom wynagrodzeń, zapowiedziano również zamrożenie cen żywności. Zaciągnięte zostały kredyty w państwach europejskich, m.in. Francji, Anglii, Niemczech. I Sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Edward Gierek zamierzenia swojej ekipy w dziedzinie gospodarki określił „drugim uprzemysłowieniem Polski”. Według „pierwszych towarzyszy” polegać ono miało na wzroście tempa inwestycji i poziomu życia, rozbudowie przemysłu zbrojeniowego, import maszyn i urządzeń oraz na budowę wielkich inwestycji przemysłowych. Polska zaczęła nawiązywać kontakty z zachodem. Unowocześniono sieć dróg krajowych prowadząc obwodnice wokół większości miast, oraz budując wiele dwupasmowych dróg wylotowych i wiaduktów nad liniami kolejowymi. Zaczęto budować pierwsze autostrady oraz drogi szybkiego ruchu. Poprawiło się zaopatrzenie sklepów, pojawiły się m.in. lodówki, pralki, telewizory, odzież z Zachodu. Podczas V Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Edward Gierek przedstawił swój projekt budowy „drugiej Polski", którego głównym hasłem były gwarancje zapewnienia każdej polskiej rodzinie mieszkania. Należy również wspomnieć, że w latach siedemdziesiątych nie było w Polsce bezrobocia, a wprost przeciwnie, występował brak ludzi do pracy. Niestety dobra passa nie trwała długo. 

W 1975 roku długi wpędziły kraj w pułapkę kredytową. W czerwcu 1976 roku wystąpiła fala protestów, przyczyną której była wypowiedź z dnia 24 czerwca premiera Piotra Jaroszewicza. Przedstawił on projekt podwyżki cen. Sejm uchwalił podwyżki cen żywności, w tym cukru o 100%, mięsa o 69%, serów i masła o 50%, a warzyw o 30%. Zaplanowano również nieproporcjonalne do wysokości podwyżek cen żywności, podwyżki płac. Sytuacja gospodarcza w kraju pogarszała się. W 1980 roku ekipa rządząca powołała Komisję ds. Reformy Gospodarczej. Według przyjętego planu Komisji, zmiany w gospodarce miały być prowadzone według strategii „małych kroków”. Wdrażanie nowych założeń miało nastąpić od stycznia 1982 roku. W zależności od przebiegu i rozwoju sytuacji gospodarczej w kraju plany reformy miały podlegać bieżącej weryfikacji. Głównym założeniem było wcielenie w życie planowania strategicznego, na rzecz odejścia dotychczasowego systemu nakazowego planowania. Wszystkie procesy ekonomiczne w PRL miały być kierowane za pomocą ekonomicznych narzędzi sterowania, a nie jak dotychczas za pomocą decyzji nakazowych.

W 1981 roku na rynku pojawiła się tzw. luka inflacyjna wywołująca proces objawiający się wzrostem ogólnego poziomu cen przy jednoczesnym ograniczeniu popytu. Zaczęło przybywać towarów na kartki, m.in. na przetwory mięsne, masło, mąkę, ryż i kasze. Podwyższano systematycznie ich ceny. We wrześniu 1981 roku wprowadzono kolejne kartki, tym razem na mydło i proszek do prania. Następnie podwyższono ceny benzyny i oleju napędowego od 50 do 80%. Na początku grudnia wzrosła cena alkoholu o 40-80%. Towarów w sklepach brakowało, praktycznie całe życie Polaków było dostosowane do przywozu mięsa czy innych towarów żywnościowych. Sklepy dosłownie „świeciły” pustkami. W 1982 roku wprowadzono reformę cen detalicznych. Spowodowało to wzrost cen żywności o 241%, natomiast cen opału i opłat za energię o 171%. Sytuacja w gospodarce nie uległa „pozytywnej” zmianie już do upadku systemu komunistycznego w Polsce w 1989 roku.

Mateusz Kusz

---

[1] W. Pańkow, Gospodarka a system społeczno – polityczny PRL: trzy modele rozwiązań, [w:] Demokracja i gospodarka, [red.] W. Morawskiego, Warszawa 1983, s. 66

Bibliografia:

Basta Jan, Spółdzielczość na Rzeszowszczyźnie w latach 1944-1974 : społeczna i ekonomiczna rola w rozwoju regionu, Warszawa 1998, 190s.

Brzostek Błażej, Robotnicy Warszawy. Konflikty codzienne (1950 – 1954), Warszawa 2002, 187s.

Brzostek Błażej, Za progiem: codzienność w przestrzeni publicznej Warszawy lat 1955-1970, Warszawa 2007, 522s.

Cichocki Bartosz, Najważniejsze są kadry : Centralna Szkoła Partyjna PPR/PZPR, Warszawa 2006, 207s.

Dębska Agnieszka, Solidarność 1980 – 1981. Karnawał z wyrokiem, Warszawa 2005, 248s.

Dębska Agnieszka, Stan wojenny. Ostatni atak systemu, Warszawa 2006, 288s.

Dudek Antoni, PRL bez makijażu, Kraków 2008, 282s.

Głąbiński Stanisław, PRL bez maski, Warszawa 2005, 348s.

Gospodarka i społeczeństwo w czasach PRL-u (1944 – 1989), [red.] Kościk Elżbieta, Głowiński Tomasz, Wrocław 2007, 548s.

Grala Dariusz, Reformy gospodarcze w PRL (1982-1989) : próba uratowania socjalizmu, Warszawa 2005, 383s.

Kaliski Bartosz, Antysocjalistyczne zbiorowisko ? I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ Solidarność, Warszawa 2003, 150s.

Kot Wiesław, PRL czas nonsensu, Poznań 2007, 253s.

Madej Krzysztof, Spółdzielczość mieszkaniowa. Władze PRL wobec inicjatywy społecznej (1961 – 1965), Warszawa 2003, 137s.

Majowski Marcin, Polska Ludowa zaprasza : polityka turystyczna w czasach Edwarda Gierka, Warszawa 2008, 134s.

Mazurek Małgorzata, Socjalistyczny zakład pracy. Porównanie fabrycznej codzienności w PRL i NRD u progu lat sześćdziesiątych, Warszawa 2005, 303s.

Muszyńska Jolanta, Obraz codzienności w prasie stanu wojennego : Gdańsk, Kraków, Warszawa, Warszawa 2006, 301s.

Paczkowski Andrzej, Wojna polsko – Jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006, 280s

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. XIII Plenum KC PZPR, 30 czerwca i 28-29 lipca 1989 r. : podstawowe dokumenty i materiały., Warszawa 1989, 74s.

Skórzyński Jan, Kalendarium Solidarności 1980 – 1989, Warszawa 2005, 288s.

Sowiński Paweł, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945 – 1989), Warszawa 2005, 311s.

Tymiński Maciej, PZPR i przedsiębiorstwo. Nadzór partyjny nad zakładami przemysłowymi 1956 – 1970, Warszawa 2001, 267s.