Rezydencje królewskie w Gdańsku w okresie XVII-wiecznej Rzeczypospolitej

Król Zygmunt III Waza był najczęściej przebywającym w Gdańsku władcą polskim. Po raz pierwszy witany był w Gdańsku w 1587 roku, przybywając ze Szwecji jako nowo obrany król Rzeczypospolitej. Gdańszczanie po przywitaniu Zygmunta III Wazę, powiedli go uroczyście przez Zieloną Bramę do Długiego Targu, gdzie przygotowana była dla młodego monarchy siedziba dworska. Był nią dom Kaspra Goebla, który ulokowany był na Rynku gdańskim. Rezydencja owa połączona była przez przebicie ścian z drugim i trzecim domem obok. Dom zbudowany na polecenie mincerza [1] królewskiego, Kaspra Goebla stał przy Długim Targu nr 39, na rogu ulicy Kuśnierskiej. Był to wówczas najpiękniejszy dom prywatny przy Długim Targu. Rezydencja była bardzo duża jak na ówczesne czasy, pięcioosiowy budynek wzniesiono na trzech dawnych posesjach. Kamienica Kaspra Goebla była najokazalsza a zarazem najnowocześniejsza w Gdańsku. Godna była więc pełnić funkcję rezydencji królewskiego dworu. Aby jednak pomieścić cały dwór królewski trzeba było przygotować na przybycie monarchy dodatkowo dwie sąsiednie kamieniczki, Długi Targ nr 40 i Długi Targ nr 41, do których przebito przejścia kując ściany. Z czasem zaczęto nazywać kamienicę Goebla „pałacem królewskim”, ponieważ monarcha podczas wizyty w Gdańsku zawsze w niej rezydował.

Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien, żona Jana III Sobieskiego

Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien  urodziła się dnia 28 czerwca 1641 roku w Nevers. Pochodziła ze starego francuskiego rodu. Ojciec Marii Kazimiery, markiz Henryk de la Grange, był kapitanem gwardii szwajcarskiej księcia orleańskiego Gastona. Matka Marii Kazimiery, Franciszka de la Chatre, była ochmistrzynią na dworze księżniczki newerskiej Marii Ludwiki Gonzagi de Nevers. Markiz Henryk i Franciszka mieli siedmioro dzieci, dwóch synów oraz pięć córek. Do chrztu Marię Kazimierę trzymała Maria Ludwika Gonzaga de Nevers, która uważała, że powinna opiekować się dziewczynką. Kiedy księżniczka Nevers wyjeżdżała do Polski, aby poślubić króla Władysława IV Wazę, zabrała ze swoim dworem czteroletnią córeczkę swej wieloletniej ochmistrzyni, Marię Kazimierę. W Rzeczypospolitej najmłodszą dwórką królowej opiekowała się bliska królowej Ludwice Marii pani Galman. Maria Kazimiera stała się ulubienicą całego dworu.

Jan III Sobieski

Jan III Sobieski herbu Janina urodził się dnia 17 sierpnia 1629 roku w Olesku, niedaleko Lwowa, zmarł 17 czerwca 1696 roku w Wilanowie. Jan III Sobieski był królem Polski w latach 1674 – 1696. Jan Sobieski pochodził ze znanego w Rzeczypospolitej rodu Sobieskich z Sobieszyna. Ojciec przyszłego króla Polski, Jakub Sobieski, pod koniec życia był kasztelanem krakowskim. Po matce, Zofii Teofili z Daniłowiczów, Jan Sobieski był spokrewniony z potężnym rodem Żółkiewskich. Jan był prawnukiem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Dzieciństwo Jan Sobieski spędził w rezydencji pradziadka w Żółkwi, która została jego ulubioną rezydencją. Za sprawą swojego ojca Jakuba, przyszły władca Rzeczypospolitej otrzymał staranne wykształcenie. W latach 1640 - 1643 uczęszczał do Kolegium Nowodworskiego w Krakowie, a następnie w latach 1643 - 1646 studiował na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej. Po studiach Jan wraz ze starszym bratem Markiem przebywał dwa lata za granicą, zwiedzając kraje Europy Zachodniej. Jan Sobieski dzięki tej podróży poznał wielu wybitnych dowódców i przywódców politycznych, m. in. Wielkiego Kondeusza, króla Karola II Stuarta oraz Wilhelma II Orańskiego. W Paryżu zapisał się do Czerwonej Kompanii gwardii królewskiej. Jan Sobieski podczas podróży nauczył się łaciny, języka francuskiego, niemieckiego i włoskiego. Do Polski Jan i Marek wrócili w 1648 roku, na wieść o wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego.

Architektura dworu królewskiego w XVII wieku w Rzeczypospolitej

Zdecydowanie można uznać króla Zygmunta III Wazę za znawcę architektury oraz jej wielkiego mecenasa. Monarcha ten ingerował osobiście w dzieło muratorów, m.in. nanosił drobne korekty przy przebudowie, a raczej przy budowie zamku królewskiego w Warszawie. Właśnie ta pasja monarchy doprowadziła do tego, że w ślad za fundacjami królewskimi, ogół szlachty i magnaterii również postanowił zainwestować w architekturę stawiając nowe dwory i pałace.

Pałac w Żółkwi

Winniki, Nestorow, Żowkwa, a w końcu i Żółkiew to kolejne nazwy starej ruskiej miejscowości, która swoją świetność zawdzięcza hetmanowi Stanisławowi Żółkiewskiemu. Hetman ten uzyskał od króla Zygmunta III Wazy prawa miejskie dla osady, którą nazwał Żółkiew. Szybko został wzniesiony wspaniały zamek i inne budynki użyteczności publicznej, takie jak szkoła czy szpital. Bezpieczeństwo mieszkańcom Żółkwi zapewniały potężne fortyfikacje. Po wygaśnięciu rodu Żółkiewskich ich dobra odziedziczyła najpierw familia Daniłłowiczów, a następnie Sobieskich.

Eleonora Maria Józefa Habsburżanka

Eleonora Maria Józefa Habsburżanka urodziła się dnia 31 maja 1653 roku w Wiedniu. Eleonora była córką cesarza Ferdynanda III i Eleonory Mantuańskiej, która była bratanicą królowej Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers. Król Michał Korybut Wiśniowiecki, który został wybrany na władcę polskiego dnia 19 czerwca 1669 roku, zaraz po elekcji postanowił połączyć się sojuszem z domem austriackim. Latem 1669 roku zakonnik, ojciec Silvano przywiózł w tajemnicy na polski dwór portret Eleonory. Król Michał był zadowolony widząc urodę kandydatki na żonę. Dnia 27 listopada 1669 roku biskup Andrzej Olszowski  wyjechał z królewską misją do Wiednia. Na spotkaniu poselstwa polskiego z ojcem przyszłej królowej Rzeczypospolitej, cesarzowi Ferdynandowi III towarzyszyły żona i córka Eleonora. Rodzina królewska przychylna była temu małżeństwu. Ustalono, że ślub Michała i Eleonory odbędzie się dnia 27 lutego 1670 roku w Częstochowie.

Pałac w Jaworowie

Jaworów to miasto leżące nad rzeką Szkło, niecałe pięćdziesiąt kilometrów na północny zachód od Lwowa. Posiadłość ta wraz z dworem myśliwskim wchodziła w skład ziemskich dóbr Sobieskich na Rusi Czerwonej. Król Jan III Sobieski często odwiedzał jaworowską rezydencję. Należała on do szczególnie ulubionych rezydencji Jana III Sobieskiego. Okoliczne lasy zachęcały monarchę do ulubionych polowań na grubego zwierza i drobne ptactwo.

Dwór w Jaworowie stał na wysokim wzniesieniu, z którego roztaczał się malowniczy widok na staw i dalszą okolicę. Zbudowany był z drewna, tylko na zewnątrz obmurowany, otoczony starymi lipami. Rezydencja posiadała sklepione okna i główne drzwi, prowadzące do sieni, od strony zachodniej. Dworek otoczony był pięknym ogrodem z łazienkami. Jaworów w XVII wieku tętnił życiem. Odbywały się tu rady senatu, przyjęcia posłów, uroczystości dworskie i wystawne uczty.

Michał Korybut Wiśniowiecki

Michał Korybut Wiśniowiecki herbu Korybut urodził się dnia 31 maja 1640 roku w Wiśniowcu, zmarł 10 listopada 1673 roku we Lwowie. Był królem Polski w latach 1669 - 1673. Michał Korybut Wiśniowiecki był synem wojewody ruskiego, księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i Gryzeldy Zamoyskiej. W swojej młodości Michał Korybut Wiśniowiecki znalazł się pod opieką biskupa wrocławskiego i płockiego Karola Ferdynanda Wazy, który powierzył jego edukację jezuitom. Od 1655 roku Michał Korybut Wiśniowiecki przebywał na dworze króla Jana II Kazimierza Wazy. W 1656 roku dzięki pomocy królowej Ludwiki Marii Gonzagi, przyszły król Polski rozpoczął studia na uniwersytecie w Pradze. W 1660 roku Michał powrócił do kraju. W czasie rokoszu Jerzego Lubomirskiego, który miał miejsce w latach 1665-1666, Michał Korybut Wiśniowiecki opowiedział się po stronie króla Jana II Kazimierza Wazy.

Dwór myśliwski w Nieporęcie

Kiedy król Zygmunt III Waza w 1596 roku, po pożarze zamku królewskiego na Wawelu przeniósł się wraz z dworem z Krakowa do Warszawy. Monarcha rozpoczął natychmiast poszukiwania terenów na królewskie polowania. Problem z lokalizacją dworu myśliwskiego dla władcy polskiego miał duże znaczenie. Wybór padł na niedaleki, nadnarwiański Nieporęt, leżący w głębokiej puszczy w widłach rzek Wisły i Narwi, a jednocześnie przy szlaku prowadzącym od Warszawy przez Bródno ku przeprawie na Narwi i dalej odgałęzieniem szlaku bursztynowego na Jaćwierz.

Pałac w Łobzowie

Około 1357 roku na polecenie króla Kazimierza Wielkiego, nieopodal Krakowa wzniesiono gotycki zamek. Rezydencja była otoczona murem, z dojazdem od południowego - wschodu. Przy zamku stworzono ogród, który przylegał do rezydencji od strony południowo - zachodniej. W XV i XVI wieku zamek wraz z pobliskimi zabudowaniami często zmieniał właścicieli. Nastąpiły też zmiany w otoczeniu rezydencji, pod wpływem istniejącej mody rozbudowano ogród według stylu mieszczańskiego. Następny etap w dziejach pałacu w Łobzowie to czasy działalności królowej Bony Sforzy. Za jej życia ogród pałacowy przybrał postać bardziej „włoską”. W drugiej połowie XVI wieku, na zlecenie króla Stefana Batorego architekt Santi Gucci przekształcił gotycką rezydencję w manierystyczny pałac. Santi Gucci zaprojektował również rozległe, dwunasto kwaterowe założenie ogrodowe, gdzie rosły drzewa owocowe i winorośle. W ogrodzie królowały kwiaty, przede wszystkim róże oraz zioła, m.in. rozmaryn, lawenda i goździki.

Jan II Kazimierz Waza

Jan II Kazimierz Waza urodził się dnia 22 marca 1609 roku w Krakowie, zmarł 16 grudnia 1672 roku w Nevers we Francji. Był królem Polski w latach 1648 - 1668 oraz tytularnym królem Szwecji do 1660 roku. Jan Kazimierz był synem króla Polski i Szwecji Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki, arcyksiężniczki austriackiej. Był przyrodnim bratem króla Władysława IV Wazy. W 1638 roku Jan Kazimierz wyruszył w podróż do Hiszpanii, aby objąć tam nadane mu stanowisko wicekróla Portugalii i admirała hiszpańskiego. Przypadek chciał, że wylądował w porcie pozostającej w wojnie z Hiszpanią Francji. Na rozkaz kardynała Francji, Armanda Jeana Richelieu, Jan Kazimierz został tam uwięziony i wypuszczony dopiero w 1640 roku po interwencji poselstwa Rzeczypospolitej.W 1643 roku królewicz Jan Kazimierz postanowił wstąpić do zakonu Serca Jezusowego w miejscowości Loretto. W 1645 roku Jan Kazimierz został w Rzymie mianowany kardynałem. Zrzekł się jednak tej godności, a następnie został zwolniony ze ślubów przez papieża Innocentego X, kiedy stał się kandydatem do polskiego tronu.

Pałac w Wilanowie

Król Jan III Sobieski nie chciał na stałe mieszkać w Warszawie. Kiedy został królem, apartamenty królewskie na zamku królewskim w Warszawie nie przedstawiały się zachęcająco. Monarcha przebudował je i ozdobił, podobnie jak pomieszczenia sejmowe, z pomocą królewskiego inżyniera, Tylmana z Gameren. Mimo remontów zamku, Jan III Sobieski wolał mieszkać na wsi.

Rezydencją monarchy został pałac w Wilanowie, barokowy obiekt wraz z założeniem ogrodowym usytuowanym nad jeziorem wilanowskim. Historia Pałacu Wilanowskiego rozpoczęła się dnia 23 kwietnia 1677 roku, kiedy to wioska zwana Milanów stała się własnością króla Jana III Sobieskiego. Wkrótce nazwę wioski zmieniono na Villa Nova, w nawiązaniu do tradycji antycznych, a po pewnym czasie spolszczono ją na Wilanów.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers, druga żona Władysława IV Wazy

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers urodziła się dnia 18 sierpnia 1611 roku. Ludwika Maria była księżniczką francuską, chociaż rodzina jej pochodziła z Włoch. Dziadek Ludwiki Marii, ożeniony z dziedziczką księstwa Nevers w środkowej Francji, dał początek francuskiej gałęzi rodziny. Ojciec Ludwiki Marii, książę Karol, ożenił się z Katarzyną, która wywodziła się z rodziny książąt lotaryńskich, skoligowanych z rodziną Burbonów. Karol i Katarzyna mieli dwóch synów oraz trzy córki, Annę, Benedyktę i Marię. Ludwika Maria została osierocona przez matkę we wczesnym dzieciństwie. Sierotę przyjęła na wychowanie wpływowa w Paryżu ciotka, księżna de Longueville. Ludwika Maria uchodziła za piękność, miała również wytworne maniery. Przyszła królowa Polski wzbudzała ogromne zainteresowanie wśród wielu wpływowych kawalerów królestwa francuskiego. Maria Ludwika po wyjeździe z Paryża przeniosła się do Nevers i zamieszkała w zamku nad rzeką Loarą. Księżniczka wiodła tam niezbyt interesujące życie, bez paryskich uciech, intryg i spotkań towarzyskich. W 1630 roku Marię osierocił jej ojciec, Karol. W 1631 roku Ludwika Maria uroczyście wjechała do Nevers, aby przejąć tam władzę po zmarłym ojcu. Po pewnym czasie księżniczka ponownie przeniosła się do Paryża i zamieszkała w rezydencji rodzinnej, pałacu Nevers. Ludwika Maria w życiu osobistym nie była szczęśliwa. Stała się bohaterką mniejszych i większych skandali dworskich. Jeden z jej kochanków, z którym planowała się pobrać, został skazany na karę śmierci i ścięty na szafocie.

Cecylia Renata Habsburżanka, pierwsza żona Władysława IV Wazy

Cecylia Renata Habsburżanka urodziła się dnia 16 lipca 1611 roku w Grazu. Była dzieckiem cesarza Ferdynanda II i księżniczki bawarskiej Marii Anny. Poprzedniczki Cecylii Renaty na tronie polskim, Anna i Konstancja Habsburżanki były jej ciotkami. Cecylia Renata lata młodości spędziła w Wiedniu, Ratyzbonie oraz Pradze. W wieku dwudziestu sześciu lat stała się kandydatką do poślubienia Władysława IV Wazy. Rokowania w sprawie małżeństwa ze strony króla polskiego prowadził kapucyn Walerian Magni. Po krótkim czasie doszło do zawarcia traktatu rodzinnego między Wazami i Habsburgami, który miał zostać przypieczętowany małżeństwem Władysława IV Wazy i Cecylii Renaty.

Villa Regia (Pałac Kazimierzowski w Warszawie)

Położony malowniczo na skraju skarpy wiślanej, ukończony przed 1643 rokiem, budynek pełnił początkowo rolę królewskiej willi na przedmieściu i tak był nazywany, Villa Regia. Drugą nazwą rezydencji był pałac Ogrodowy. Rezydowali tu, m.in. królowie Władysław IV Waza i Jan II Kazimierz Waza z żoną Marią Ludwiką Gonzagą de Nevers oraz król Jan III Sobieski z żoną Marią Kazimierą de la Grange d’Arquien. Pałac Ogrodowy opisuje poeta dworski, Jan Andrzej Morsztyn słowami:

„Jest pałac, wiślne patrzący na wody

i na zarzeczne miasta i żuławy,

opasan wkoło ślicznemi ogrody…”[1]

Pałac Ujazdowski w Warszawie

Na miejscu zajmowanym obecnie przez współczesny Zamek Ujazdowski już w XIII wieku istniał drewniany gród należący do książąt mazowieckich. Nosił on nazwę Jazdów. Po zniszczeniach, będących skutkiem najazdów wojsk litewskich na przełomie XIII i XIV wieku, dwór książąt mazowieckich został przeniesiony na tereny osady Warszowa [Warszawa], a Jazdów przekształcony został na letnią rezydencję księcia. Stary dwór przejął podczas swego panowania król Zygmunt I Stary, a po śmierci monarchy utrzymywała go królowa Bona Sforza. Zamek Ujazdowski został rozbudowany w celach mieszkalnych przez włoską monarchinię. Drewniane założenie zamkowe uległo przebudowie za panowania królowej Anny Jagiellonki i króla Stefana Batorego. Królowa kazała zbudować nowy piętrowy drewniany dwór na północ od dzisiejszego zamku.

Zamek królewski w Warszawie

Dnia 8 marca 1596 roku kilkadziesiąt ciężkich, ładownych wozów wyruszyło spod wawelskiego zamku w Krakowie kierując się na północ. W tym samym czasie Wisłą płynęły trzy statki, na pokładzie których znajdował się dobytek rodziny królewskiej. Tego dnia król Zygmunt III Waza wraz z rodziną i dworem królewskim rozpoczął przeprowadzkę do Warszawy. Orszak królewski po dziesięciu dniach dotarł do wyznaczonego celu. Monarcha wraz z rodziną osiadł na zamku królewskim. W 1598 roku Zygmunt III Waza zaczął spełniać swoje marzenie związane ze stworzeniem rezydencji na miarę władcy europejskiego. Na wiele lat teren wokół warszawskiego zamku stał się ogromnym placem budowy. Około roku 1611 skończono główne prace budowlane. 

Władysław IV Waza

Władysław IV Waza urodził się dnia 9 czerwca 1595 roku w Łobzowie pod Krakowem, zmarł 20 maja 1648 roku w Mereczu na Litwie. Był królem Polski w latach 1632 - 1648 oraz tytularnym królem Szwecji w latach 1632 - 1648. W 1610 roku wybrany carem rosyjskim. Władysław IV Waza był pierwszym męskim potomkiem Zygmunta III Wazy i jego pierwszej żony Anny Habsburżanki. Władysław Zygmunt jako jedyny spośród dzieci zrodzonych z tego związku przeżył okres dzieciństwa i osiągnął pełnoletniość. Od początku widziano w nim dziedzica ojca, ponieważ było niemal pewne, że po śmierci króla Zygmunta III Wazy wybór szlachty padnie na najstarszego syna królewskiego.

Jako jedyny następca tronu cieszył się sympatią szlachty, a dla dużej części społeczeństwa był powodem do dumy jako kontynuator dynastii Jagiellońskiej. Kiedy pojawiał się na ulicach Warszawy witano go entuzjastycznie. W całym kraju wielką popularnością cieszyły się jego portrety, na których był przedstawiony z szabelką w ręku. Już wtedy pisano o nim wiersze, a ksiądz Piotr Skarga polecał go narodowi w swoich „Kazaniach Sejmowych”.